Çevre Dostu Hastaneler: Hastaneden Yesil Hastaneye

Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi,
Cilt 12, Sayı 2, 2013

Çevre Dostu Hastaneler: Hastaneden Yesil Hastaneye

Özet
Maliyetleri kontrol edilebilme, tüketicilerin artan beklentilerini karsılama ve kaynakları
verimli kullanma gerekliliği; sağlık sektöründe yesil hastane kavramını gündeme getirmistir.
Yesil hastane kavramı, kaynak kullanımına alternatifler üretmek, enerjinin, suyun ve
malzemenin daha etkin ve verimli kullanılmasını tesvik etmek, her türlü israfın önüne
geçilmesini sağlamak, çevreye duyarlı ve çevre dostu bina tasarımlarını gerçeklestirmek ve
hizmet sunum sürecinde de çevre dostu olabilmektir. Bu çalısmanın amacı, yesil hastane
kavramı hakkında bilgi vermek, sağlık sektöründe özellikle, sağlık hizmeti sunan kurumlarda
yesil hastane kavramının uygulanabilirliğini ortaya koymak, sağlık kurumlarına ve çevreye
sağladığı katkıları incelemek ve Türkiye’de sağlık sektöründe yesil kavramına dikkat
çekmektir. Bu amaçla, yesil kavramı ve yesil sağlık hizmetleri tanımlanmıs, yesilin sağlık
hizmetleri için önemi açıklanmıs, Türkiye’de ve dünyada, sağlık sektöründe yesil hastane
stratejisinin ne derece ve nasıl uygulandığı farklı ülke örnekleri ile vurgulanmıstır. Bu çalısma
ile gerek kamu gerek özel hastanelerde görev alan hastane yönetimlerine, sürdürülebilir
sistemlerin gelistirilmesi ve iyilestirilmesi için çevre dostu yesil stratejilerin uygulanması,
toplumsal sosyal sorumluluk çerçevesinde sağlıkta çevre dostu yaklasımlar benimsenmesi ve
bu konuda çalısanların, hastaların, hasta yakınlarının ve toplumun bilinçlendirilmesi
önerilebilir.
Anahtar Kelimeler: Yesil Hastane, Yesil Bina, Çevre Dostu, Sürdürülebilirlik
Abstract
Be able to control costs, meet the growing expectations of consumers and the necessity of
efficient use of resources make green hospital a current issue in health sector. The mean of
green hospital concept is to produce alternatives to the use of resources, to encourage to more
effective and efficient usage of energy, water and material currently used, to ensure the
prevention of any kind of wastage, to perform environmentally sensible and eco-friendly
building design and be environmentally friendly in the process of service provision also. The
aim of this study is, to give information about the concept of green hospital, to demonstrate the
applicability of the concept of green hospitals in the health sector, especially health care
institutions, to examine the contribution of this concept to health institutions and the
environment and to point out to the concept of green in the health sector in Turkey. For this
purpose, in this study, the concept of green and green health care is defined, the importance of
green for health care services is explained and what extent and how it was implemented the
green hospital strategy in health sector is emphasized with the different examples from Turkey
and the world. The implementation of environmentally friendly green strategies, the adoption
of environmentally friendly approaches to health within the framework of social responsibility
and in this respect extended employees, patient and community awareness can be suggested to
both public and private hospital managers for developing and improving the sustainable
systems.
Key Words: Green Hospital, Green Building, Eco-friendly, Sustainability
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
38
Giris
Sağlık sektöründe önemli bir rol oynayan hastaneler, basta hasta ve yaralılar olmak üzere, sağlık
durumunu kontrol ettirmek ve bilgi almak isteyenler için tıbbi, rehabilite, bakım vb. hizmetleri
ayaktan ya da yatarak sunan, bünyesinde tıbbi, idari ve destek personeli barındıran, yedi gün yirmi
dört saat hizmet veren sağlık kurumlarıdır (Stahl, 2004; http://www.who.int/topics/hospitals/en/,
YTKĐY, Madde 4, 2013).
Hastanelerde, enerji ve su tüketiminin yoğun, kimyasal ve kimyasal olmayan atık miktarının
fazla, potansiyel tehlikeli madde çıktısının yüksek, satın alınan malzemelerin çesitli ve çok sayıda
olduğu bilinmektedir. Ancak kaynakların sınırlı, atık depolama ve imha alanları yetersiz, tehlikeli
madde kullanımı ve atılması ile ilgili personel eğitimlerinin dar kapsamlı ve yenilebilir enerji
kaynakları kullanımı için tesviklerin az olması sonucu sağlık kurumlarında “yesil” kavramı gündeme
gelmistir. Hastanelerde “yesil” kavramı ile kaynak kullanımına alternatifler üretmek, kullanılan
enerjinin, suyun ve malzemenin daha etkin ve verimli kullanılmasını tesvik etmek, her türlü israfın
önüne geçilmesini sağlamak, çevreye duyarlı ve çevre dostu bina tasarımlarını gerçeklestirmek
amaçlanmaktadır.
Yapılan kapsamlı arastırmalar ve literatür taraması sonucu, yesil kavramına değinen, çevre dostu
yesil stratejiler belirleyen hastanelerin dünya çapında uzun yıllardır var olduğu bilinmektedir. Ancak
Türkiye’de yesil hastane kavramının yeni olduğu ve yesil hastane kategorisine giren hastane sayısının
çok az olduğu görülmektedir. Dolayısıyla bu çalısma ile yesil hastane kavramı hakkında bilgi vermek,
yesil hastanenin hem sağlık kurumlarına hem de çevreye sağladığı katkıları ortaya koymak ve
Türkiye’de sağlık sektöründe yesil kavramına dikkat çekmek amaçlanmaktadır.
Yesil Binalar
Çevre dostu yesil binaların ne olduğu veya ne ise yaradığı değisik sekillerde tanımlanmıstır. Bu
tanımlardan biri, yesil binanın ortalama bir binaya göre çevreye etkisi bakımından daha iyi tasarlanmıs
olduğundan bahsederken; bir baska tanımda ise, yesil bina, “çevresinde elle tutulur bir gelisme ve
yenilenme yaratan bina” olarak tanımlanmaktadır. Đdeal bir " yesil bina", çevresindeki yasam alanını
korumanın ve yenilemenin yanı sıra tam anlamıyla bir tüketici olmak yerine kaynaklar, enerji ve su
üreten bir üretici halindedir. Đnsası ve kullanım süresi boyunca mümkün olan en sağlıklı çevreyi
sunarken aynı zamanda arazi, su, enerji ve kaynakların en verimli ve en az yıkıcı sekilde kullanımının
bir örneğidir. Yesil binalara iliskin en önemli özellik, insaatı baslamadan önce arazide mevcut olan
doğal sistemleri verimli bir sekilde kullanıma iliskin tasarımın olusturulmasıdır (U.S. Environmental
Protection Agency et el., 2010). “Yesil bina” kavramı ile "enerji verimliliği yüksek bina", "çevreci
bina", "eko-bina", "sürdürülebilir bina" ve "yüksek performanslı bina" gibi bazı örtüsen veya
esanlamlı olmaya yakın terimler de bulunmaktadır (Royal Jubilee Hospital Patient Care Centre
Project, 2008).
Yesil binalar, topluma ve çevreye karsı birçok avantaja sahiptir. Bu binaların avantajlarından
bazıları asağıda yer almaktadır (http://www.laborlawcenter.com/t-green-building.aspx):
• Verimli teknolojiler: Yesil binalar, geleneksel binalarda çoğunlukla bulunmayan, enerji ve su
verimliliğini artıran teknolojileri aynı çatı altında toplamaktadırlar. Bu teknolojiler,
yenilenebilir enerjiden faydalanmakta, böylelikle israfı azaltmakta, ısıtma-soğutma giderlerini
düsürmekte, aynı zamanda daha sağlıklı ve daha rahat bir çevre meydana getirmektedirler.
• Kolay bakım: Yesil binalar, genel anlamda daha az bakım gerektirmektedirler. Yesil binaların
her 3 ile 5 senede bir dıs cephe boyanmasına ihtiyaç duymaması buna örnek olarak verilebilir.
Böylece çevrenin korunmasına yardımcı olunurken, zaman ve para kaybı da önlenir.
• Đyilestirilmis iç ortam hava kalitesi: Yesil binalar ile iç ortam hava kalitesi doğal ve sağlıklı
materyaller yardımı ile iyilestirilmektedir. Yesil binalar, fosil yakıtlar yerine günes enerjisi ve
rüzgâr gücü gibi temiz enerji kaynaklarından faydalanmaktadırlar.
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
39
• Yatırımın geri dönüsü: Bir binanın ortalama kullanım süresi göz önüne alındığında (50-100 yıl
arası) binaya günes enerjisi panelleri yerlestirmek veya olan miktarı iki katına çıkartmak gibi
bazı yesil bina standartlarının, yapılan yatırım üzerinde önemli bir etkiye sahip olabildiği ve
mülkün satıs değerini artırabildiği söz konusu olabilmektedir.
• Enerji verimliliği: Yesil binalarda kullanılan yöntemler ile enerji, kaynak ve materyallerin
etkili biçimde kullanımı amaçlanmaktadır. Enerji Bakanlığı tarafından müteahhitlere ve
mimarlara enerji yasasına uyma yükümlülüğü getirilmistir.
• Vergi tesvikleri: Yesil bina yapımını desteklemek amacıyla Amerika’da yerel, eyalet ve
federal düzeylerde olmak üzere birçok tesvik mevcuttur.
Çevre dostu yesil binaların birden fazla kullanım alanı mevcuttur. Yeni insaatlarda, kapsamlı
yenileme çalısmalarında, kaba insaatlarda, okul binalarında, müstakil evlerde, kentsel dönüsüm ve iç
mimari projelerinde yesil binalar kullanılmaktadır (Katz, 2012). Ayrıca son yıllarda basta hastaneler
olmak üzere sağlık kurulusları da yesil bina kullanımına önem vermeye baslamıstır.
Yesil Bina Derecelendirme Sistemleri
Günümüzde “sürdürülebilirlik”, Katar, BAE ve Lübnan gibi Orta Doğu ve Kuzey Afrika
ülkelerinde büyük öncelik tasımaktadır ve bu ülkeler sosyoekonomik, çevresel ve kültürel etmenleri
modern mimari ile birlestirerek kendi yesil bina derecelendirme sistemlerini olusturmuslardır. Katar'ın
“Küresel Sürdürülebilirlik Değerlendirme Sistemi” (GSAS- Global Sustainability Assessment
System ), Abu Dabi'nin “Đnci Derecelendirme Sistemi” (PRS- The Pearl Rating System) dünyanın en
kapsamlı yesil bina derecelendirme sistemlerinden bazılarıdır. Ayrıca, LEED (Leadership in Energy
and Environmental Design- Enerji ve Çevresel Tasarım Liderliği), BREEAM (Building Research
Establishment Environmental Assessment Method- Bina Arastırma Kurulusu Çevresel Değerlendirme
Yöntemi) ve Green Globes gibi dünya çapında sıklıkla kullanılan yesil bina değerlendirme ve
derecelendirme sistemleri de mevcuttur (Zafar, 2013).
Yesil bina değerlendirme ve derecelendirme sistemlerinden biri olan LEED, yöneticilere pratik
yesil bina tasarımı, insası ve bakım-onarımı ile ilgili çözümler sağlamaktadır. LEED derecelendirme
sistemleri çoğunlukla 100'ü “Temel”, 6'sı “Tasarımda Yenilik”, ve 4'ü “Bölgesel Öncelik” olmak
üzere toplam 110 puan üzerinden değerlendirilmektedir. Her bir puan, bina ile ilgili elementlerin çevre
ve insanlar üzerindeki faydaları düsünülerek belirlenmistir. Yesil bina projeleri, bazı derecelere göre
kazandıkları puanlarla sertifikalandırılmaktadırlar. Bu dereceler asağıdaki gibidir (Katz, 2012):
• Sertifikalı: 40-49 puan
• Gümüs: 50-59 puan
• Altın: 60-79 puan
• Platin: 80 ve üzeri puan
LEED sertifikası, bir apartman, ev, is yeri, kurum ya da kurulusun beseri ve çevresel sağlığı
ilgilendiren kilit noktalarda (sürdürülebilir yerlesim yeri gelisimi, su tasarrufu, enerji verimliliği,
materyal seçimi ve iç ortam kalitesi) yüksek performans elde edilecek yöntemler ile tasarlandığını ve
insa edildiğini göstermektedir. Öncü olmasının yanı sıra değismez teknik titizliği, marka bütünlüğü ve
kullanım kolaylığı ile LEED, dünya çapında 140 ülke ve bölgede benimsenmistir. Basta Amerika’da
yoğun olarak kullanılmasına rağmen, LEED' in Amerika dısındaki kullanımı da hızla artmaktadır.
2012 sonu itibarıyla LEED sertifika sürecine dâhil olan toplam yüzölçümünün % 40'ı Amerika
dısındadır (Katz, 2012). LEED sertifikası olan bir yesil bina ortalama olarak %25-50 arası daha az
enerji kullanır, %40 daha az su tüketir, %70 daha az katı atık üretir ve havaya %35 daha az sera gazı
verir (Brown, 2012).
Yesil Sağlık Hizmetleri
Yesil sağlık hizmetleri, çevre dostu uygulamalar ile sağlık hizmetlerinin bir araya gelmesidir.
Sağlık hizmetlerinde gelisen “yesil” hareketi, hastanelere çevreyi korumak, öncülük etmek, toplumu
eğitmek ve maddi tasarruf yapmak gibi avantajlar sağlamaktadır. Birçok sağlık profesyoneli
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
40
tarafından bu hareket, "sağlığın koruması ve gelistirilmesi bakımından saygı uyandırıcı" olarak
tanımlanmaktadır (Albrecht ve Petrin, 2010).
“Yesil hastane” kavramı, çevre dostu bir yerlesim yeri seçmek, sürdürülebilir ve verimli
tasarımlar kullanmak, doğa dostu yapı malzemeleri ve ürünleri satın almak, insaat esnasında çevreye
duyarlı olmak ve çevreye duyarlılığı hizmet sürecinde de devam ettirmek gibi seçeneklerden en az
birini karsılayan hastaneleri tanımlamak için kullanılmaktadır. Yesil hastane, geri dönüsüm yapan,
materyalleri, malzemeleri tekrar kullanan, atık maddeleri azaltan ve çevreye daha temiz hava veren bir
tesis etrafına kurulmustur (http://hospital2020.org/Agreenhospital.html).
Bir hastane ortamında, gelistirilmis çevresel ve sağlık prensiplerini ve uygulamalarını tesisin
planlama, tasarım, insa, bakım ve onarım faaliyetlerine entegre etmenin getireceği birçok maddi ve
manevi avantaj bulunmaktadır. Yesil hastanelerde yatan hastaların duygusal açıdan daha sağlıklı
oldukları ve daha az ağrı kesici vb. ilaç kullanarak daha kısa sürede taburcu oldukları yapılan
arastırmalarla belgelenmistir. Dolayısıyla hastaneler açısından “yesil” stratejiler belirlemek oldukça
önemlidir (Royal Jubilee Hospital Patient Care Centre Project, 2008).
Sağlık kurulusları için LEED, yataklı ve ayakta tedavi merkezleri ve lisanslı bakımevlerine uygun
olarak tasarlanmıstır. Bunların dısında, klinik, huzurevi ve tıbbi eğitim ve arastırma merkezleri için de
kullanılabilir. Amerika'da yataklı ve ayakta tedavi merkezleri, lisanslı bakımevleri gibi bazı sağlık
kuruluslarında belirli kritere uygun projelerin LEED derecelendirme sistemini kullanması zorunludur
(U.S. Green Building Council). Hastaneler için LEED derecelendirme sisteminin amacı, yüksek
performanslı tedavi ortamlarının tasarlanması, insa edilmesi ve kurumda kullanılmasıdır. Böylece
sağlıklı, dayanıklı, ekonomik ve çevreye duyarlı uygulamalar ön plana çıkmaktadır.
LEED ve Yesil Sağlık Hizmetleri Rehberi (GGHC- Green Guide For Health Care) gibi tesvik
veya derecelendirme programlarıyla belirlenen kriterlere bağlı olarak tasarlanan yesil hastane binası
sayısı gün geçtikçe artmaktadır. Bu binalar çoğunlukla pencere gölgelikleri, iyi gün ısığı
aydınlatmaları, yesil (yesillendirilmis) çatıları ya da doğal havalandırmaları ile göze çarpan "yesil"
özelliklere sahiptirler. Ancak sadece göze çarpan bu özelliklerin yesil hastaneyi tanımladığına dair
yanlıs bir kanı olusmustur. Oysaki birçok yesil hastane, hemen göze çarpmayan ya da görünmeyen
özelliklere sahiptir (Royal Jubilee Hospital Patient Care Centre Project, 2008). Bu özelliklerden
bazıları asağıda yer almaktadır (Institute of Medicine, 2007):
• Đlham verici: Yesil hastaneler sadece çevreye zarar vermemeyi değil, aynı zamanda esenliği
artırmayı ve çevreyi yenilemeyi de amaçlamaktadır.
• Ekonomiklik: Yesil hastaneler maddi açıdan tasarruf sağlamaktadırlar.
• Đhtiyatlılık: Yesil hastaneler, enerji fiyatlarını etkileyecek krizler, yapı malzemesiyle bağlantılı
sağlık problemleri ve binanın değer kaybetmesi gibi gelecekte olusabilecek bazı riskleri
azaltır.
• Uzun vadeli: Yesil hastane binalarının bazı faydaları yıllar içinde ortaya çıkmaktadır.
• Diğer: Yesil binalar sadece kendi duvarları içinde fayda sağlamakla kalmaz, aynı zamanda
toplum çerçevesinde hatta ulusal veya küresel arenada da fayda sağlar.
“Yesil” in Hastaneler Đçin Önemi
Yüzyıl öncesinin hastane tasarımını; küçük boyutlu, doğal havalandırmalı, gün ısığından
faydalanılan, tatlı suya erisilebilir ve çevresiyle uyumlu olarak tanımlamak mümkündür (Sandrick,
2009). Günümüz hastaneleri ise, 60.000 m2’lik alanları kaplayabilen, hastane yapısının ancak
%10’unun pencerelerden olustuğu, her yıl 5 milyon ton atık üreten, büyük miktarlarda su gerektiren ve
enerji kullanan, günde 24 saat ve haftada 7 gün çalısan yapılar haline gelmistir (Harris et al., 2009;
Johnson, 2010). Bu yapıların etkililiğini artırmak ve yüzyıl öncesinde olduğu gibi çevreyle uyumlu
hale getirebilmek amacıyla yesil kavramı hastaneler için kullanılmaya baslanmıstır.
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
41
Yesil hastaneler, hem ulusal hem de uluslararası sağlık ve sağlıklı yasamı destekleyen sorumlu
tasarımlar ve faaliyetler ile hizmet verdikleri toplumun sağlığını sürdürülebilir kılmayı
amaçlamaktadırlar (Stichler, 2009). Çevre yönetim sistemi için yeni bir yaklasım olan yesil hastane
tasarımı, tek seferlik bir proje değil; sürekli iyilestirmeyi kapsayan bir süreçtir. Bu süreç, hastanelerin
genis hedeflerinin bir parçası olabilir ve ileride ortaya çıkabilecek ihtiyaçlar ve potansiyel sorunlar için
çözüm önerisi haline gelebilir. Yesilin hastaneler için birçok faydası bulunmaktadır (Environment
Science Center, 2003). Sekil 1, yesilin hastanelere sağladığı faydaları özetlemektedir.
Sekil 1. Yesilin Hastanelere Sağladığı Faydalar
Kaynak: Environment Science Center, 2003; Carpenter and Hoppszallern, 2010; GE Healthcare, 2008 (Bu
sekil, yazarlar tarafından olusturulmustur.)
Bu çalısmada, yesil hastanenin faydalarında kilit rol oynayan unsurlar, Sekil 1’de de görüldüğü
üzere 6’ya ayrılmıstır. Bu unsurlar; tehlikeli maddelerin yönetimi, atık yönetimi, enerji yönetimi, su
yönetimi, hava emisyonu düzenleme sistemi ve yenilikçi çevresel tasarımlardır. Bu bölüm içinde, bu
unsurların sağlık kurumlarına, sağlık çalısanlarına, hastalara ve çevreye olan zararları ve “yesil”
kavramı ile birlikte bu zararları önlenme yolları ele alınacaktır.
Tehlikeli Maddelerin Yönetimi
Tehlikeli maddelerin tanımı ve sınıflandırılması dünya çapında değisiklik göstermektedir. Ancak
sınıflandırılması nasıl olursa olsun bu maddelerin yönetilmesi, hastaneler için büyük önem
tasımaktadır çünkü bu maddelerin açığa çıkmasından yok edilmesine kadar olan süreç, hastanelerin
günlük faaliyetlerinin bir parçası olmaktadır. Uygun kayıt ve kullanım prosedürleri olusturarak ve bu
maddelerin kullanımı için eğitimler düzenleyerek güvenli bir çalısma ortamının sağlanması; hem
çalısanlar hem hastalar hem de çevre için potansiyel tehlikelerin önlenmesi anlamına gelmektedir
(Environment Science Center, 2003).
Hastanelerde kullanılan potansiyel tehlikeli maddeler; halojenlenmis ve halojenlenmemis organik
bilesikler (örneğin çözücüler); inorganik bilesikler; asındırıcı maddeler (asit/baz), reçeteli ilaçlar,
dezenfektanlar ya da karsinojenik (kanserojen), mutojenik veya üreme toksinleri içeren diğer
bilesiklerdir. Hastanelerde bu bilesikler, radyoloji departmanlarında yapılan islemler, tehlikeli
mikrobiyolojik kültür alım islemleri, patoloji operasyonları, sterilizasyon ve anestezi gibi islemler
sonucu olusabilmektedir. Yani görülmektedir ki, tehlikeli maddelerin kullanımı ya da olusması
hastaneler için kaçınılmazdır. Dolayısıyla, bu maddelerin yönetimi hastaneler için büyük önem
tasımaktadır (Environment Science Center, 2003; Wilding et al., 2009).
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
42
Hastaneler için “yesil” kavramı, tehlikeli maddelerin yönetilebilmesine olanak sağlamaktadır.
Böylece, çevre yönetim sisteminin de ayrılmaz bir parçası olan tehlikeli madde yönetimi, uyulması
gereken sıkı standartlar içermelidir. Bu standartlar (Roberts, 2011; Environment Science Center,
2003):
• Tehlikeli maddelerin alımı, tasınması, depolanması ve imha edilmesi ile ilgili süreçler
yazılı prosedürlerle takip edilmelidir.
• Potansiyel olarak tehlikeli maddeler kullanılmadan önce değerlendirmeli ve
onaylanmalıdır.
• Potansiyel tehlikelerle ilgili bilgiler; üreticiler ve satıcılar tarafından malzeme güvenlik
bilgi formlarından (MSDS- Material Safety Data Sheets) temin edilmelidir.
• Tehlikeli maddeleri yönetmek için kimyasal maddenin adı, açıklaması, es anlamı, faaliyet
alanı, çevre ve insan riskleri, kullanım talimatları, koruyucu önlemleri, acil ve ilkyardım
talimatları ve uygun imha etme yöntemlerinin yer aldığı yazılı bir prosedür
olusturulmalıdır.
• Tüm hastane bölümleri ve bölüm çalısanlarına, tehlikeli maddelerin varlığı ve kullanımı
için eğitimler verilmelidir.
Hastaneler, tehlikeli maddelerin kullanımı sırasında, eğer kosullar uygunsa, tehlikeli olan
bilesikleri, daha az tehlikeli olan bilesikler ile değistirerek de potansiyel tehlikelerin önüne
geçebilirler. Örneğin, yüksek oranda tehlikeli maddeler grubuna giren “benzene” yerine daha az zararlı
olan “toluene” ya da “ksilen” bilesikleri kullanılabilir (Environment Science Center, 2003).
Hastaneler, bu tip tehlikeli madde yönetim sistemleri olusturarak, tehlikeli maddelerin ortadan
kaldırılması ya da azaltılmasını sağlayabilir, böylelikle de hem hastane içinde hem de hastane dısında
sağlığa zararlı, mutajenik ve karsinojenik (kanserojen) maddelerin zararlı etkileri en aza indirilebilir.
Atık Yönetimi
Hastanelerin, sağlık problemlerini azaltma ve insan sağlığına yönelik potansiyel riskleri yok etme
amaçlarını gerçeklestirirken, tehlikeli atıklar yaratmaları kaçınılmazdır. Sağlık kurumlarının
faaliyetleri sırasında üretilen bu atıklar, tıbbi atık olarak adlandırılmakta ve diğer atıklardan daha fazla
oranda yaralanma ve enfeksiyon riski tasımaktadırlar. Tıbbi atıklar, sağlık kurumlarından kaynaklanan
her türlü enfeksiyöz, patolojik ve kesici delici atıkları kapsamaktadırlar. Tıbbi atıkların yetersiz ve
uygunsuz muamelesi, ciddi halk sağlığı problemleri yaratabilir ve çevreye olumsuz etkiler yapabilir
(Çevre ve Orman Bakanlığı ve Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, 2008).
Günümüzde, hastanelerin yılda yaklasık 6 milyon ton atık ürettiği bilinmektedir. Hastanelerdeki
atık depolama ve atık yakma tesislerindeki alan sıkıntısı, tüketicilerin artan çevre bilinci ve yesil
tasarımların hastaneler üzerinde etkili olmaya baslaması; atık yönetimini her zamankinden daha
tartısmalı ve pahalı bir hale getirmistir. Ayrıca bu durumlar, atık yönetimini de zorunlu kılmaktadır
(Ferenc, 2010).
Atık yönetim kriterleri, öncelik sırasına göre, Sekil 2’de sıralanmaktadır:
Sekil 2. Atıkların Öncelik Sıralaması
Kaynak: Environment Science Center, 2003; Ferenc, 2010
KAÇINMA YENİDEN
KULLANMA
GERİ
DÖNÜŞÜM
YOK ETME
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
43
Sekil 2’de de görüldüğü üzere, atık yönetiminde kaçınılması gereken, yeniden kullanılması
mümkün olan, geri dönüsümü gerçeklestirilebilen ve yok edilmesi gereken atıklar seklinde
sınıflandırma yapmak mümkündür. Bu atık türleri asağıda açıklanmaktadır (Ferenc, 2010;
Environment Science Center; Carpenter and Hoppszallern, 2010):
• Kaçınılması Gereken Atıklar: Kullanılan tüm ürünlerin çevreye duyarlılık açısından
değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirme sonucunda, kaçınılması gereken ürünler
tespit edilerek, hiç kullanılmaması ya da daha az tehlikeli olanlar ile değistirilmesi
sağlanabilmektedir. Örneğin, tek kullanımlık galosların kullanımının azaltılması ya da hiç
kullanılmaması sağlanabilir. Bir çok uzman, sürdürülebilir bir hijyen için galos kullanımının
gerekli olmadığını savunmaktadır. Bir diğer örnek, hastanelerin acil ihtiyaçlarını karsılayacak
kadar sınırlı sayıda kimyasal alması, süresi dolmus kimyasal laboratuar atıklarından kurtulmak
için önlemler alması ya da kullanılabilir olan fazla miktardaki kimyasalların diğer
kullanıcılara geçirilebilmesi için kimyasal değisim programı kullanmasıdır.
• Yeniden Kullanılabilen Atıklar: Bazı ürünlerin, temizlenerek, dezenfekte edilerek ve
gerektiğinde sterilize edilerek yeniden kullanılabilmesi mümkün olabilmektedir. Almanya’da
yapılan arastırmalar, hastanelerin, redon ve toraks siseleri ile vakum sistemlerini yeniden
kullanması ile yaklasık %50 tasarruf yapılabileceğini göstermistir.
• Geri Dönüsümü Mümkün Olan Atıklar: Kağıt, karton, cam, organik atıklar, floresan tüpler,
kullanılan bazı çözücüler, radyoaktif kimyasallar gibi atıkların geri dönüsümü mümkün
olabilmektedir. Bu tip atıkların özel depolama alanlarında saklanarak geri dönüsümü
sağlanabilmektedir.
• Yok Edilmesi Gereken Atıklar: Hastanelerde kullanım sonucu olusan bulasıcı atıklar, kimyasal
atıklar, radyoaktif atıklar ve civa termometre, buharlı lamba gibi atık türleri özel olarak imha
edilmeyi gerektirmektedir. Bu tip atıkların yerel yönetmeliklere uygun bir sekilde yok
edilmesi sağlanmalıdır.
Tehlikeli atıkları azaltmak veya yok etmek için geri dönüsüm ya da yeniden kullanım faaliyetleri
ile sınırlı olan kaynakları korumaya yönelik uygulamalar, hastanelerde daha fazla kullanılmaya
baslanmıstır (Carpenter and Hoppszallern, 2010; Gunsolus and Budaus, 2010). Atık yönetimi ile ilgili
bazı hastanelerin uyguladıkları faaliyet örnekleri asağıdaki gibidir (Carpenter and Hoppszallern, 2010;
Brannen, 2006):
• Amerika’daki bir bölge tıp merkezi, ameliyathanede kullanılan ameliyat önlüklerinin tek
kullanımlık olması yerine sterilize edilebilir önlüklerin kullanımını tesvik etmistir.
• Amerika’daki bir kalp sağlığı ve çocuk hastalıkları tıp merkezi, geri dönüsüm ve yeniden
kullanım uygulamaları ile katı atıklarını %22 azaltmıstır.
• Amerika’nın Ohio Eyaletinde bulunan “Greene Memorial Hospital”, atıklarının % 38’ini
geri dönüstüren inovasyonel, gelismis ve kapsamlı bir atık yönetimi programına sahiptir.
• Newyork’ta faaliyet gösteren “Albany Medical Center”, her yıl atıklarının % 50’den
fazlasının geri dönüstürebildiği bir kimsayal ıslah tesisi kurmustur.
• Lübnan, New Hampshire’da faaliyet gösteren “Dartmouth Hitchcock Medical Center” ,
1990 yılından bu yana tam zamanlı atık yöneticisi istihdam etmektedir. Bu Medical
Center’in, geri dönüsüm oranı % 40 olup, bölgedeki en yüksek geri dönüsüm oranına
sahiptir. “Dartmouth Hitchcock Medical Center” bünyesinde ise, atık yakmak ve depolamak
için gereken basınç yüklü kaplar bulunmaktadır.
• Amerika’da bir hastane, ilaç atık projesi kapsamında ampul ve röntgen filmi gibi her türlü
ürünün geri dönüsümünü sağlayarak yatak basına günlük 30 euro kazanç sağladığını tespit
etmistir.
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
44
Hastanelerin hem kendi içlerinde atık yönetim politikaları olusturmaları, hem de ulusal düzeyde
atık yönetimi için olusturulacak politika sistemi ile atık yönetimi için yasal bir çatı olusturmak
gereklidir. Böylelikle, çevre sağlığını korumak, tasarruf etmek, maliyet etkililiğini sağlamak,
kaynakları verimli kullanmak mümkün olabilecektir (Gunsolusa and Budaus, 2010; Ferenc, 2010).
Enerji Yönetimi
Hastaneler, hem tam gün çalısan hem de enerji tüketimi en fazla olan kurumlardır. Hastanelerdeki
enerji tüketimi, bir ticari isletmenin enerji tüketiminin 2,5 katından daha fazladır (U.S. Department of
Energy, 2009). Bu yüksek enerji tüketimi, artan maliyetleri de beraberinde getirmektedir (Bednarz,
2008). Bu maliyetler, hem kar amacı güden hem de kar amacı gütmeyen sağlık kurumlarını
etkilemektedir (Albrecht and Petrin, 2010). Bu hastaneler, enerji yönetimi ile maliyetleri kontrol altına
alarak; hasta bakım düzeyini yükseltmek ve pahalı tıbbi ve teknolojik gelismeleri sağlamak için
tasarruf elde edebilirler (U.S. Department of Energy et al., 2008).
Carpenter ve Hoppszallern (2010), “Eğer hastaneler yesil hastane olma yolunda bir adım atıyorlar
ise, enerji yönetimi ile ise baslamak iyi bir adımdır” demislerdir. Enerji yönetimi için ilk adım,
maksimum enerji tüketen alanları ve ekipmanları belirlemektir. Sekil 3, bir hastanenin enerji akıs
sürecini göstermektedir.
Sekil 3. Bir Hastanenin Elektrik Akıs Seması
Kaynak: Environment Science Center, 2003
Sekil 3’te de görüldüğü gibi, hastaneler, enerji tüketim alanlarını belirledikten sonra, bu alanlar
için enerji tasarrufu sağlayacak programlar gelistirme, ekipmanlar satın alma, enerji tüketimi ile ilgili
prosedürler olusturma ya da denetimi artırma gibi önlemler alabilirler. Örneğin, Amerika’daki Bellin
Hastanesi, sıcak su pompaları ile değisik hız sürücüleri kullanarak ve kazan ısısında iyilestirmeye
giderek gereksiz alanlardaki kaçakları önlemis böylelikle de yılda 21000 dolar tasarruf
gerçeklestirmistir (Environment Science Center, 2003). Enerji tasarrufu sağlamaya yönelik
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
45
hastanelerin uygulayabileceği stratejilerden bazıları asağıda sıralanmaktadır (Albrecht and Petrin,
2010; Carpenter and Hoppszallern, 2010; GE Healthcare, 2008; Phillips, 2009):
• Günesten enerji üretme amacı tasıyan günes panelleri kullanmak
• Enerji tasarrufu sağlayacak aydınlatma elemanları kullanmak
• Isı kaybını önlemek için pencerelerde film ya da ısı koruyucu camlar kullanmak
• Mekanik havalandırma seçeneğine ek olarak doğal havalandırma da kullanmak
• Bina otomasyon sistemi olusturmak
• Birden fazla kazan kullanmak
• Bina için yalıtım sistemi kurmak
Su Yönetimi
Her canlının varlığının suya bağlı olduğu bilinen bir gerçektir. Su, hastanelerde pek çok farklı
alanlarda kullanılmaktadır. Hastaneler için yesil kavramı, su yönetimini sağlayarak, su kaynaklarının
dikkatli kullanımına özen göstermeyi, atık suların kirletici etkisini azaltmayı ve su döngüsünü kontrol
etmeyi gerekli kılmaktadır. Dolayısıyla, hastanelerin, su kullanımını azaltmak için hastane içinde
suyun kullanıldığı alanları ve kullanılan su miktarlarını belirlemeleri ve gereksiz su tüketimini
azaltmaya yönelik stratejiler gelistirmeleri önem tasımaktadır (Roberts, 2011; Environment Science
Center, 2003). Sekil 4, bir hastanenin su akıs semasını göstermektedir.
Sekil 4. Bir Hastanenin Su Akıs Seması
Kaynak: Environment Science Center, 2003
Sekil 4’te görüldüğü üzere hastaneler, su akıs semasını olusturduktan sonra, en fazla su tüketimi
olan alanları belirleyebilmekte ve etkili bir su yönetim sistemi gerçeklestirmek için bazı stratejiler
benimseyebilmektedirler. Bu stratejiler (Environment Science Center, 2003; Ferenc, 2010):
• Su akısına sterilize edilebilir kabarcık parçalarını dahil etmek.
• Su tüketim miktarlarını ölçebilmek için otomatik su hacim kontrolü olusturmak.
• Düsük akıllı dus, termostat gibi sistemlerle su tasarrufu sağlamak.
• Yağmur suyunu depolamak için sarnıçlar olusturmak.
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
46
Hava Emisyonu Düzenleme Sistemi
Hastaneler, gerek yüksek miktarlardaki enerji tüketimi ile gerek kullandıkları kimyasallarla gerek
anestezik gazlarla gerekse tıbbi atıkların imhası sonucunda olusan toksik gazlar ile hava kirliliğine
neden olabilmektedirler. Hava emisyonu, havaya bırakılan ve çesitli kaynaklardan yayılan bu gazları
tanımlamak üzerine kullanılan bir terimdir ve hem yerel çevreye hem de küresel çevreye negatif
etkilerde bulunmaktadır. Bu durum, küresel ısınma için oldukça büyük bir tehdit olusturmaktadır
(Johnson, 2010; Stichler, 2009; http://en.wikipedia.org/wiki/Air_pollution).
Hava emisyonuna yol açan en önemli sebeplerden birisi olan karbondioksit (CO2) salınımı,
özellikle enerji tüketimi çok olan hastanelerde yoğun olarak görülmektedir. Almanya’da hastaneler,
sadece ısı tüketimi sonucunda her yıl 4 milyon ton KWh CO2 üretmislerdir (Environment Science
Center, 2003). Bu yüksek bir miktardır. Tablo 1’de farklı enerji kaynaklarından kaynaklanan CO2
salınımı KWh cinsinden gösterilmektedir.
Tablo 1. Farklı Enerji Türlerinden Kaynaklanan CO2 salınımı (KWh)
Enerji Türü CO2 (KWh)
Doğalgaz 200
Akaryakıt: Hafif 260
Akaryakıt: Ağır 280
Elektrik 492
Kaynak: European Electricity Supply Network (UCPTE 93), Akt.: Environment Science Center, 2003
Tablo 1’de görüldüğü gibi, hastanelerin CO2 salınımını en aza indirecek sekilde ısı ve enerji
tüketimlerini planlamaları gerekmektedir. Enerji tüketimi haricinde hava emisyonunu artıran durumlar
için hastaneler, asağıdaki stratejileri benimseyebilirler (Ferenc, 2010; Environment Science Center,
2003):
• Strerilize etmek için kullanılan oksit gazının kullanımı azaltılmalı ya da durdurulmalı;
alternatif olarak daha az zararlı olan hidrojen peroksit H2O2 ya da düsük sıcaklık plazma
sterilizasyonunun kullanımı düsünülmelidir.
• Maskesiz anestezi kullanılmalı; eğer maske gerekliyse çift maske kullanılmalıdır.
• Aletlerin ve bağlantıların düzenli olarak sızıntı kontrolleri yapılmalıdır.
• Asırı emisyonu önlemek için odadaki anestezi gazlarının miktarı ölçülmelidir.
• Teknik hava ünitelerinin düzenli olarak çalıstığından emin olunmalıdır.
• Atıkların imha edildiği tesisler yerel düzenlemelere uygun olarak insa edilmeli ve yakılan
atıkların külleri uygun yöntemlerle yok edilmelidir.
Yenilikçi Çevresel Tasarımlar
Yesil hastane, daha sağlıklı binalar ve tasarımlar anlamına gelmektedir. Sağlıklı binalar ise, daha
sağlıklı insanlar, verimli, güvenli, etkin hastaneler demektir (Karolides et al., 2005, Hancock, 2002).
Yesil olarak tasarlanan binalar, çevresel etkileri ve maliyet etkililik açısından gelecek onlarca yıl hem
yerel hem de küresel düzeyde etkilerini göstermeye devam edecektir (Cohen, 2006). Dolayısıyla, yesil
hastanelerin hem çevre sağlığı kriterlerini hem de maliyet tasarrufu sağladığı söylenebilir. Don
McKahan, sağlık mimarı, 2000 yılında katıldığı bir konferansta, “Binalar konusur. Sağlık sistemi ile
toplum ve çevre arasındaki iliski hakkında bilgi verir. Doğru mesajı alıyor muyuz?” diyerek,
hastanelerin yenilikçi çevresel tasarımlar ile kurulması gerekliliğine vurgu yapmıstır (Hancock, 2002).
Yesil hastane tasarımları; gün ısığından faydalanmadan aydınlatmaya, manzara ve doğaya
erisimden yumusak tasarım formlarına, hareketli pencere dizaynlarından park yeri tasarımına, doğal ve
toksik olmayan malzemelerden iyi hava kalitesine, iyi akustikten iyi ergonomiye kadar her seyi
kapsamaktadır. Bu ekolojik ve sağlıklı tasarımlar, hasta ve personel için stresi azaltmakta, verimliliği
tesvik etmekte ve güvenliği artırmaktadır (Karolides et al., 2005: 34). Yesil hastane tasarımları için
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
47
verilebilecek bazı öneri ve stratejiler asağıda yer almaktadır (Children’s Hospital of Pittsburgh of
UPMC, 2011, Karolides et al., 2005, Hancock, 2002, GE Healthcare, 2008):
• Geri dönüstürülmüs yapı malzemelerini kullanmak
• Uygun filtre değisimi ile iç hava kalitesi yönetim planı olusturmak
• Alternatif ulasımlara (toplu tasıma araçları) erisimi tesvik etmek ve bisikletler için ayrı park
yerleri olusturmak
• Günes panelleri altında otopark alanları kurmak
• Tasınabilir cihazlar kullanmak, ekipman düzeni değisiklikleri için bol elektrik prizleri
sağlamak gibi hızlı tedavi değisikliklerini, yenilikleri ve bilgi teknolojilerini karsılayacak
tasarımlar gerçeklestirmek
• Pencereler açıldığında, mekanik sistemlerin otomatikman devre dısı kalması için hasta
odalarına akıllı bilgisayarlar aracılığı ile kullanılabilecek hareketli pencereler sağlamak
• Hemsire odalarını malzeme, ekipman ve teknolojiye yakın olarak tasarlamak
• Yeterli depolama alanları olusturmak
• Yön gösterici tabelaların kullanımını sağlamak
Örnek Yesil Hastane Uygulamaları
Dünyadan Örnekler
2009 yılından bu yana her yıl Seattle Business Magazine tarafından sağlık, imalat, konaklama ve
hizmet sektörlerine iliskin kategorilerde yer alan Washington Eyaleti’ndeki “yesil ilk 50 sirkete”
ödüller verilmektedir (http://seattlebusinessmag.com/). Sağlık alanında Green Washington Ödülünü,
2010 yılında, “Everett Kliniği (The Everett Clinic”) almıstır. Klinik; yerel ortaklıklar, çalısanlara
vermis olduğu çevre eğitimleri ve “Gece Nöbetçi Programı” olarak isimlendirdiği farklı inovatif
fikirleri ile değisik tarzda yesil girisimlerde bulunmaktadır. Klinik tarafından olusturulan Gece
Nöbetçi Programı sayesinde, kullanılmayan bilgisayarların uzaktan kapatılması sağlanmaktadır.
Böylece klinik, enerjiden tasarruf ederek kazanç sağlamaktadır (Reno et al., 2010).
Eczaneler için yazılım ve donanım sağlayıcı firma olan “Talyst”, 2011 yılında Seattle Business
Magazine tarafından belirlenen ilk 50 yesil sirket arasında yer almaktadır (Cain et al., 2011, S.43).
Talyst, 2011 yılından bu yana 500’den fazla hastanede, entegre sağlık sistemlerinde, uzun süreli bakım
tesislerinde ve ıslah kurumlarında verimliliği artırmak, maliyetleri azaltmak, etkin bir stok kontrol
sistemi kurmak, daha iyi bir hasta bakımı ve hasta güvenliği sağlamak amacıyla kurumsal yazılım ve
donanım bilesenleri sunarak eczanelere destek olmaktadır. Eczane otomasyon sistemlerinin en önemli
isimlerinden biri olan Talyst, eczacılık alanında “yesil” olmaya oldukça önem vermektedir. Đsletmenin
en çok önem verdiği konu “ilaçlar ile ilgili atıkların azaltılması”dır. Bu sebeple isletme, atıkları
ortadan kaldırmak, elimine etmek, verimliliği artırmak, maliyetleri düsürmek ve hasta güvenliğini
sağlamak amacıyla otomatik ilaç depolama ve tarife göre ilaç hazırlama ile ilgili yazılım ve donanım
sistemi gelistirmistir. Talyst’e göre eczanelerde kalıcı bir envanter sisteminin olusturulması sayesinde
gereksiz ilaç atıklarının önlenmesi sağlanabilir. Ayrıca isletme, gelistirmis olduğu yeni sistem
sayesinde eczanelerdeki kullanılmayan ve süresi dolmus ilaçların miktarlarını azaltılmasına da olanak
sağlamıstır (http://www.talyst.com/?s=green+award&submit=).
2011 yılı Green Washington ödülünü alarak “ilk 50 yesil sirket” arasına giren bir diğer sağlık
kurulusu da Seattle’da faaliyet gösteren 250 yatak kapasiteli “Seattle Çocuk Hastanesi (Seattle
Children’s Hospital)’dir. Hastane bünyesinde tıbbi atıkların toplanması ve tasınması ile ilgili oldukça
sıkı düzenlemeler yapılmaktadır. Hastane, tıbbi atıkların yeniden islenmesi konusuna önem vermekte,
kullanılmıs tıbbi malzemelerin yeniden islenmesi için yeni yollar aramaktadır. Hastane, aynı zamanda,
çevre dostu malzemeler satın almaktadır. Ayrıca, hem trafik sıkısıklığını azaltmak hem de yakıt
tasarrufu sağlamak amacıyla çalısanların hastaneye bisiklet ile gidip gelmesini ya da her ay bir
çalısanın aracının gelis gidislerde kullanılmasını tesvik etmek amacıyla farklı bir ulasım programı
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
48
olusturmustur. Hastane çalısanlarının ise bisiklet ile gidip gelmesinin sağlanmasıyla hem çevreye zarar
verilmemis hem de çalısanların yakıt masrafları düsmüstür. Hastanenin izlemis olduğu diğer bir çevre
dostu yesil strateji ise, nabız oksimetresi gibi bazı tıbbi malzemelerin temizliğinin, dezenfekte
edilmesinin ve sterilizasyonun sağlanarak yeniden kullanılması için tıbbi atık kaplarında
toplanmasıdır. Böylece hastane, önemli ölçüde maddi kazanç sağlamaktadır (Cain et al., 2011).
Amerika Birlesik Devletleri’nin Oregon Eyaletinde bulunan “Providence Newberg Tıp Merkezi”
(Providence Newberg Medical Center), ülkedeki ilk GOLD LEED sertifikalı hastanedir. Bu Tıp
Merkezi, tüm ihtiyaçlarını karsılamak amacıyla yeterli miktarda yenilebilir enerji gücü elde eden
hastane binasına sahiptir. Merkez, çevresel etkileri az olan ve kirletici içermeyen yenilebilir enerji
kaynakları kullanımı sonucu hem kendi adına uzun sürede enerji maliyeti açısından tasarruf
sağlamakta hem de çevrenin korunmasına katkıda bulunmaktadır.
Providence Newberg Tıp Merkezi’nde binanın tasarımı için yönetim tarafından “Tasarım ve Yapı
Takımı” olusturulmustur. Bu takımın yoğun bir sekilde beyin fırtınası yapabilmesi için ayrıca bir
forum da bulunmaktadır. Bu forum sayesinde “Tasarım ve Yapı Takımı” ndaki tüm üyeler yüksek
performansa sahip ve diğer sağlık kurumlarına örnek teskil edebilecek binaların olusturulması ile ilgili
düsüncelerini, yesil stratejiler ile ilgili önerilerini paylasabilmektedirler
Providence Newberg Tıp Merkezi binasının konumu ısıtma ve soğutma verimliliği açısından gün
ısığından yararlanmaya uygundur. Ayrıca özel olarak tasarlanan büyük pencereler, ısıtma ve soğutma
verimliliğini artırmaktadır. Binanın içerisinde avluların bulunması doğal aydınlatma kaynağı
sağlamaktadır. Aydınlatma amacıyla ısık kullanılacağı zaman sensorler devreye girer ve ısık yanar,
ısığın kullanılmayacağı durumda ısık kendiliğinden söner. Binanın havalandırma sistemi bina
içerisindeki havayı geri dönüstürmez, bu nedenle bina içerisinde solunan hava % 100 temiz havadır.
Sonuç olarak doğal kaynakları bilinçli bir sekilde kullanan ve enerji maliyetlerini azaltan “Providence
Newberg Tıp Merkezi”, böylece hastaların bakımına ve topluma daha fazla para harcayabilmekte ve
hem hastalarına hem de çalısanlarına sağlıklı ve çevre dostu bir yapı olusturmaktadır.
(http://oregon.providence.org/patients/facilities/providence-newberg-medical-
center/Pages/overview.aspx).
Kullanılan ekipman ve sistemleri gelistirmek, bina performansını artırmak maksimum verimlilik,
güvenlik ve konfor için önemlidir. Bu önemi gören hastanelerden biri de “Shriner's Çocuk
Hastanesi”dir (Shriner’s Hospital For Children). Amerika Birlesik Devletleri’nin Houston kentinde
1996 yılında faaliyete baslayan Shriner's Çocuk Hastanesi için çözülmesi gereken en acil sorun,
ameliyathane, çamasırhane ve hasta koridorlarında sıcaklık ve nem kontrolünün yetersiz olmasıdır. Bu
nedenle enerji faturaları yüksek gelmekte ve hastane çalısanları bas ağrısından sikayet etmektedirler.
Bu sorunu çözmek için hastanede binanın hava sistemi üzerinde durulmus, hava akımlarının ve
sıcaklıkların ölçülmesi, bina içerisine hareket sensörleri yerlestirilmesi, mevcut sensörlerin
kalibrasyonu ve daha verimli ısık kullanma gibi tedbirler alınmıstır. Sorunun bu sekilde çözülmesi ile
birlikte çalısanların basağrıları, hastaların odalarının sıcak olmasından yakınması ve yüksek gelen
faturalar sona ermistir (Phillips, 2009).
Hartford’da faaliyet gösteren “Saint Francis Hastanesi ve Tıp Merkezi” (Saint Francis Hospital
and Medical Center), enerji tasarrufu sağlamak ve çevreye katkıda bulunmak amacıyla bina yapısını
yenilemis ve bir takım önlemler almıstır. Hastane tarafından yapılan yeniliklerden bazıları; bilgisayar
monitörlerini uyku moduna almak, otomatik aydınlatma sistemleri kullanmak, termal cam taktırmak,
hastane kampüsündeki binaların hemen hemen hepsinde enerji verimliliği yüksek sistemler kullanmak,
aydınlatma konusunda sıkı denetimler uygulamak, büyük binalarda havalandırma fanlarını ve su
sistemlerini daha yenileri ile değistirmek, verimli santrifüj / absorpsiyon soğutma sistemleri
kullanmak, elektronik ve mekanik ekipmanlarda yüksek verimli motorlar kullanmak seklindedir
(Albrecht and Petrin, 2010).
Saint Francis Hospital and Medical Center’a benzer sekilde “Fletcher Allen Health Care” de
enerji tüketimini ve karbon emisyonunu azaltmak amacıyla bina yapısını yenilemistir. Bu amaçla
binada geri dönüstürülebilir malzemeler kullanılmıstır. Özellikle dıs cephede dayanıklı ve uzun
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
49
ömürlü olan kireçtasının kullanılmasına özen gösterilmistir. Otopark üzerinde daha iyi ısı yalıtımı
sağlayan, tozları ve çevre gürültüsünü azaltan, aynı zamanda kampüs içinde yesillik alan yaratarak
doğal ortam güzelliği sağlayan yesil çatı kullanılmıstır (Albrecht and Petrin, 2010).
“Boulder Community Foothills Hastanesi” nde (Boulder Community Foothills Hospital,
kullanılmayan malzemelerin geri dönüsümünün tesvik edilmesi ve desteklenmesi, atıkların azaltılarak
güvenli bir sekilde atılmasının sağlanması, yenilenemeyen enerji kaynaklarının kullanımının
sınırlandırılması, hava, su ve çevre için tehlikeli olan maddelerin ve toksiklerin yayılımının en aza
indirilmeye çalısılması, çalısanların ise bisiklet ile gidip gelmeleri gibi alternatif ulasım imkanlarına
tesvik edilmesi, geri dönüstürülebilir, yeniden kullanılabilir ve çevreye en az zarar veren maddeleri
içeren ürünlerin satın alınması, çevresel değerlerin bilinmesi ve korunması önem arz eden konular
arasında sayılabilir. Hastane bünyesinde, kullanılan alkol, pil, ampul, kağıt, karton, mukavva, ambalaj,
X-ray ile ilgili malzemeler, eski nevresimler, gazeteler vb. bir çok malzemenin temizliği, dezenfekte
edilmesi, steril hale getirilmesi ve geri dönüsümü; cerrahi anabilim dalı malzemeleri, tüm ambalaj
malzemeleri, tekerlekli sandalye ve koltuk değnekleri, yazıcı kartusları gibi bazı malzemelerin de
yeniden kullanımı sağlanmaktadır. Ayrıca civa içermeyen termometre ve kan basıncı göstergeleri ve
enerji tasarruflu ampuller kullanılmaktadır (http://www.bch.org/green-hospital/facts-and-figures.aspx).
“Prentice Kadın Hastalıkları Hastanesi” (Prentice Women's Hospital), maksimum enerji
verimliliği ve yüksek kaliteli bir iç ortam yaratmak amacıyla en verimli ekipmanları kullanmakta
(yesil çatı, gün ısığından daha çok yararlanmak için genis pencereler) ve hasta bakımını en üst düzeye
çıkarmak için enerji tüketimini azaltmaya yönelik stratejiler gelistirmektedir. Bu sayede hastane,
performans ve verimliliğini artırmıs ve enerji tasarrufu sağlamıstır (Phillips, 2009; Sandrick, 2009).
Hastanelerde en yüksek atık miktarı kağıt ve kartonlar olmaktadır. Fotokopi çekmek ya da çıktı
almak gereksiz miktarda kağıt israfına neden olmaktadır. Bu israfı önlemek için “Spartanburg
Regional Tıp Merkezi” (Spartanburg Regional Medical Center) elektronik belge yönetim sistemi
uygulanmasına geçmistir. Bu uygulama ile görüntülü kayıtlar ilgili kisilere eletronik olarak
gönderilmekte ve güvenli web portalı erisimi aracılığıyla CD’ye aktarılmaktadır. Eğer hastalar
hastaneye gelirlerse ya da kayıtların bir kopyasını kendilerine isterlerse hastaların eline CD
verilmektedir. Ayrıca herhangi bir radyoloji filminin çıktısı alınmamakta, eski filmler taranarak
saklanmakta ve orjinalleri geri dönüsüme gönderilmektedir (Phillips, 2009).
Pensilvanya’da faaliyet gösteren “Pittsburgh Üniversitesi Tıp Merkezi” (University of
Pittsburgh Medical Center)’nde görev alan proje ekibi tarafından hastane kampüs alanında çevreci
doğal bir ortam yaratmak amaçlanmıstır. Bu amaçla site alanına yağmur suyunun akısını yavaslatmak
ve su geçisini kolaylastırmak için tasarlanmıs özellikler eklenmis, site alanı dik olmayan bir yamaca
çevrilmis, çim ve diğer geleneksel peyzaj alanları ile birlikte, hastane kampüsünde yağmur bahçeleri
olusturulmustur. Bu sayede hastane tarafından yağmur suyunun akısının etkin bir sekilde yönetilmesi
söz konusudur. Proje ekibi tarafından bina tasarımında yapılacak değisiklikler ile hangi ısıtma ve
soğutma gereksinimlerinin ne ölçüde azaltılabileceği analizini yapan kapsamlı bilgisayar
simülasyonları olusturulmustur. Yapılan simülasyon analizleri sonucunda hastane yapısının
değistirilerek kuzey-güney yönüne büyük cephelerin verilmesi ile binanın ısıtma, havalandırma ve
klima ile ilgili isletim maliyetlerini ve ekipman gereksinimlerini azalabileceği ortaya çıkmıstır. Proje
takımı için önemli diğer bir nokta ise hasta odalarının etkinliğinin artırılmasıdır. Bu amaçla, hasta
odalarına iliskin tasarım çalısmalarını kolaylastırmak adına odaların tam ölçekli maketleri yapılmıstır
(Landers, 2012).
“Pittsburgh Çocuk Hastanesi” (Children’s Hospital of Pittsburgh of UPMC, “yesil” bakıs
açısıyla binanın insaatından itibaren yesil tasarım faaliyetlerine büyük önem vermistir. Binanın
yapımında geleneksel sistemler yerine, bina insaatında erozyon kontrolü, minimum enerji performansı,
geri dönüsüm programları, bina içi hava kalitesi, sigara dumanı kontrol sistemleri gibi çevre dostu
yesil sistemler ve tasarımlar kullanmıstır. Hastane; otobüs, tren, taksi gibi ulasım araçlarına kolay
erisim sağlayan bina yeri seçimi uygunluğu, gelen araçlar için uygun otopark, otoparkta yesil çatı
sistemleri, ısık kirliliğini azaltan sistemler, etkin su sistemleri, geri dönüsümlü içeriğe sahip yapı
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
50
malzemeleri, sertifikalı ağaç ürünleri kullanımı, Karbondioksit seviyesi izleme monitörü, kimyasal
atık depolama alanı, sıcaklık ve nem kontrolleri içeren termal sistem, maksimum gün ısığı kullanımını
sağlayan sistemler, civa içeren ürünlerin az kullanımı, sağlığa yararlı bahçe yapımı ve personel, hasta
ve ziyaretçiler için düzenlenen yesil eğitim programı söz konusudur. Ayrıca hastanede, uçucu organik
madde içeren boyalar, izolasyon malzemeleri ve diğer yapı malzemeleri kullanılmaz. Toksik olmayan
temizlik kimyasalları, mikrofiber paspas ve bezlerin kullanımı gibi çevre dostu yesil temizlik islemleri
benimsenmistir. Geri dönüsümlü malzemelerden üretilen kağıt ürünleri ve civa içermeyen tıbbi
malzemelerin kullanımı önemlidir. Ayrıca hastane; ksilen ve alkol içeren kimyasal atıklara ait
geridönüsüm laboratuarına sahip olup, kağıt, karton, plastik atık, pil ve ampul gibi malzemeler için
geri dönüsüm programı uygulamaktadır (http://www.chp.edu/CHP/environmentally+friendly).
Hastanede kullanılan ürünler ile ilgili karar verirken; malzemelerin sürdürülebilirliği, içeriği,
imha etme gereksinimleri, ambalajları, hasta ve personel üzerindeki etkileri dikkate alınmaktadır.
Dolayısıyla hastanede çevreci bir satın alma politikası söz konusudur.
Türkiye’den Örnekler
Dünya geneline bakıldığında çevre dostu yesil hastanelerin çoğunlukla Amerika Birlesik
Devletleri’nde yaygın olduğu görülmektedir. Türkiye’ye bakıldığında ise, bu tür hastanelerin daha
yeni tanınmaya ve yapılmaya baslandığı söylenebilir. Türkiye’de bugüne kadar iki hastane bu konuya
yoğun bir ilgi göstermistir. Bunlardan biri, Florence Nightingale grubunun besinci hastanesi olarak
hizmete giren “Đstanbul Florence Nightingale Hastanesi” iken diğeri “Medistate Kavacık
Hastanesi” olmaktadır.
Akıllı hastane olarak insa edilen “Đstanbul Florence Nightingale Hastanesi, TUV Hessen Green
Building sertifikası ile "yesil hastane binası" unvanını almıstır. Sağlık alanında pek çok yeniliği
kendisiyle birlikte getiren hastanede, radyoloji sonuçlarının incelendiği rapor odasında hekimler
dünyanın herhangi bir yerindeki hekim ile görüntülü ve sesli bağlantı kurabilmekte, hasta raporlarını
inceleyerek karsılıklı görüs alısverisi yapabilmekteler. Böylelikle hastalara ikinci bir görüs imkanı
sağlandığı gibi aynı zamanda yurt dısından ülkemize gelecek olan hastalar için de hekimlerimizden ön
görüs alınması sağlanabilmektedir. Yine ülkemizde ilk kez kullanılmaya baslanan EOS cihazı ile
ortopedik görüntülemede çok düsük dozlu 2D / 3D Xray ısınları kullanılarak radyasyon dozu ile
iliskili riskler hastalar için en aza indirgenmistir (http://www.florence.com.tr/istanbul-florence-
nightingale-hastanesi.html).
Özel mimari ile dizayn edilen “Medistate Kavacık Hastanesi”, alanı daha verimli kullanmak ve
yakın bölümlerin birbirleri ile bağlantısını artırarak hastane içerisinde daha hızlı ve güvenli hareket
etmek amacıyla doktorlar ile birlikte tasarlanmıstır. Hastane için önemli olan, mevcut alanın en
verimli en çevreci olacak sekilde kullanılabiliyor olmasıdır (http://www.medistate.com.tr//tr-
TR/yazili-basin/502_hastane-01-03-2011a.aspx). Doğaya hiçbir sekilde zarar vermeyen ve yandığında
zararlı madde yaymayan yesil malzemeler kullanan hastane, topluma ve çevreye karsı duyarlı çevre
dostu hastane olma özelliği tasımaktadır
(http://www.medistate.com.tr/Upload/Images/0ae95342274549fcb7af64ffe97e8622.jpg).
Sonuç ve Öneriler
Hızla değisen ve gelisen dünyada isletmeler arasında artan rekabet sonucu diğer sektörlerde
olduğu gibi sağlık sektöründe de artan enerji maliyetlerinin azaltılması, karbon salınımı ile ilgili
düzenlemeler yapılması, sağlık kurumlarında kullanılan tıbbi ve tıbbi olmayan malzemelerin israfının
önlenmesi, finansal kaynakların verimli kullanılması (Eren, 2010), maliyetlerin azaltılması,
kaynakların sürdürülebilir ve dikkatli kullanımı, daha düsük emisyon salınımı sağlanması, kağıt, film,
arsivleme gibi islemlerin azaltılması, hizmet kalitesinin ve hasta güvenliğinin artırılması gibi konular
yöneticiler tarafından oldukça önemlidir. Hastaneler sürdürülebilir rekabet üstünlüğü sağlamak
amacıyla gerek alt yapı gerekse is süreçlerinde yesil kavramını uygulayarak hem kaynakların etkin ve
verimli kullanılmasını, hem de maliyetlerini düsürmektedirler.
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
51
Hizmet kalitesine ve ekonomik olmaya önem veren hastaneler için son yıllarda ekolojik çevreyle
uyumlu çevre dostu stratejiler benimsemek önem kazanmıstır. Hastane binalarının insaatından itibaren
tüm tasarım ve süreçlerde modern teknolojilerin kullanımının yaygınlasmasına, klinik ve klinik dısı
tüm is akıslar düzenlenmesine, süreç odaklı ve optimal olmasına özen gösterilmektedir. Bu bağlamda
etkin bir sağlık hizmeti için “yesil hastane” kavramı ortaya çıkmıstır. Sağlıkta çevreci bir yenilik olan
yesil hastaneler ile hem toplum hem de isletmeler açısından kültürel değisim, daha güvenli ve daha
sağlıklı alternatif malzeme kullanımı, çevre dostu atık yönetimi uygulamaları, isletme giderlerinin
minimize edilmesi amaçlanmaktadır.
21. yüzyıl ile birlikte yaygınlasan yesil hastane uygulamaları basta Amerika ve Avrupa olmak
üzere birçok ülkede kullanılmaktadır. Türkiye’de ise sağlıkta “yesil” kullanımı ve “yesil hastane”
kavramı oldukça yeni bir konu olup, zamana bağlı olarak gelisme göstermektedir. Türk sağlık
sektöründe hizmet sunumunun iyilestirilmesine yönelik kullanılan ek kaynaklar, teknolojik yenilikler
gibi harcama kalemleri hastanelerde maliyetlerin yükselmesine neden olmaktadır. Bu nedenle
hastaneler, giderlerini kontrol altında tutmak, bazı konularda kısıtlamalara gitmek ve tasarruf etmek
durumunda kalmaktadırlar. Bu açıdan ülkemizde konuyla ilgili olarak özellikle enerji yönetimine
önem verilmektedir. Enerji yönetimi ile hastanelerde ısıtma, aydınlatma ve havalandırma sistemlerinin
düzenlenmesi gibi temel önlemler alınarak bir yılda % 10 enerji tasarrufu sağlanabilir (IEA and
OECD, 1997). Bu nedenle enerji yönetimine iliskin yapılması gereken programlar, belirlenmesi
gereken stratejiler ve üst yönetimin enerji yönetimi konusundaki olumlu tutumu gerek kamu gerek
özel hastaneler için önemli bir faktör haline gelmistir. Kamu hastanelerinde enerji tasarrufu
sağlanması için Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Kaynak Gelistirme Daire Baskanlığı
koordinatörlüğünde “Sağlıkta Enerji Verimliliği (SEVER) Projesi” yürütülmektedir (Sağlıkta Enerji
Verimliliği Çalıstayı Sonuç Raporu, 2012). Projenin temelinde enerji kayıplarının en aza indirilmesi,
enerji tüketiminin takibi ve yönetilmesi, enerji verimliliği konusunda farkındalık yaratılması
amaçlanmaktadır. Özel sektörün de katkı sağladığı proje ile hastanelerin yalıtımının düzenlenmesi, ısı
ve ısık verimli camlar takılması, aydınlatma armatürlerinin değisimi, su armatürleri ve bataryaların
tasarruflu ve fotoselli armatürlerle değisimi, kazan sistemlerine yakıt tasarruf cihazları takılması
planlanmaktadır (http://www.hastane.com.tr/saglik/hastanelerde-sever-donemi.html). Proje
kapsamında Haziran 2012 tarihinde “Sağlıkta Enerji Verimliliği ve Kaynak Gelistirme Çalıstayı”
gerçeklestirilmistir. Çalıstay kapsamında alternatif enerji (elektrik-doğalgaz) tedarik yöntemleri,
yakıt/ısıtma sistemleri, soğutma/iklimlendirme havalandırma sistemleri, ısı yalıtımı sistemleri, elektrik
ve aydınlatma sistemleri, medikal cihazlarda enerji verimliliği, yesil bina uygulamaları, yenilenebilir
enerji kaynaklarının kullanımı (günes, rüzgâr vb.), tıbbi oksijen yoğunlastırıcı cihazlarla oksijen
üretimi, tıbbi atık yönetimi konuları incelenmistir (Sağlıkta Enerji Verimliliği Çalıstayı Sonuç Raporu,
2012).
“Yesil Hastane” kavramı ile bahsedilmek istenen sadece enerji yönetimi konusunu
kapsamamaktadır. Bunun dısında su, malzeme, atık yönetimi, otopark ve hastane bahçesinin
yesillendirilmesi, kırtasiye malzemelerinde israfın azaltılması gibi pek çok konu bu kapsamda ele
alınmaktadır. Ancak enerji verimliliğinin sağlanması ve bu konuda tasarruf yapılması hastaneler için
en önemli unsur olarak karsımıza çıkmaktadır.
Türkiye’de faaliyet gösteren hastanelerin ve sağlık komplekslerinin yapısına bakıldığında
birçoğunun çevre dostu yesil binalar seklinde insa edilmediği görülmektedir. Her ne kadar sağlığın
korunmasında önemli bir rol oynayan sağlık kurumlarında çevreye verilen zararın azaltılması için atık
yönetimi konusuna fazlasıyla önem verilse de, özellikle hastanelerin çoğunda otopark ve bahçenin
yesillendirilmesi ve yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı konusunda yetersizlikler söz
konusudur. Ancak bu yetersizlikler hastanelerin insaat projeleri esnasında yesil hastaneye uygun yapı,
tasarım ve teknolojiler ile tasarlanması ve bu sekilde insa edilmesi ile giderilebilir. Önemli olan
çevreyi koruma yönünde bilince sahip olmak, çevre dostu stratejiler benimsemek ve bu stratejileri
mümkün olan kosullarda uygulayarak hayata geçirmektir. Bu nedenle gerek Sağlıkta Enerji
Verimliliği Çalıstayı gerek Sağlıkta Enerji Verimliliği (SEVER) Projesi, kamu ve özel tüm
hastanelerin yesil hastaneye dönüsmesinde önemli bir adım olmaktadır.
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
52
Görüldüğü gibi Türkiye’de konu ile ilgili olan hastanelerin sayısı oldukça azdır. Örneğin, akıllı
hastane olarak insa edilen Đstanbul Florence Nightingale Hastanesi, TUV Hessen Green Building
sertifikası ile "yesil hastane binası" unvanını almıstır. Ayrıca özel mimari dizayna sahip “Medistate
Kavacık Hastanesi” de doğaya hiçbir sekilde zarar vermeyen ve yandığında zararlı madde yaymayan
yesil malzemeler kullanarak topluma ve çevreye karsı duyarlı çevre dostu olma özelliği
göstermektedir.
Bu çalısma ile sağlık kurumlarında maliyetlerin düsürülmesi, etkililik ve verimliliğin artırılması
ve yüksek kalitenin sağlanmasının yanı sıra çevreci olmanın da önemine dikkat çekilmek istenmistir.
Gerek kamu gerek özel hastanelerde görev alan hastane yönetimlerine, sürdürülebilir sistemlerin
gelistirilmesi ve iyilestirilmesi adına çevre dostu yesil stratejilerin uygulanması, toplumsal sorumluluk
çerçevesinde sağlıkta çevre dostu yaklasımlar benimsenmesi, sağlık alanında önemli bir harcama
kalemi olan sağlıklı ve çevreci yenilebilir enerji kaynaklarının (günes ve rüzgar enerjisi, jeotermal
enerji) kullanımının tesvik edilmesi, özellikle hastanelerde enerji verimliliği çalısmalarının
yaygınlastırılması ve bu konuda çalısanların, hastaların, hasta yakınlarının ve toplumun
bilinçlendirilmesi önerilebilir.
KAYNAKLAR
Albrecht, S. ve Petrin, B. 2010. Establishing a sustainable vision for healthcare, An Interactive
Qualifying Project Report, Worcester Polytechnic Institute.
Bednarz, D. 2008. Rising energy costs and the future of hospital work. Energy Bulletin.
Brannen, L. 2006. Preventative medicine for the environment: developing and implementing
environmental programs that work, Designing the 21st Century Hospital: Environmental
leadership for healthier patients and facilities. The Center for Health Design Report.
ErisimYeri:http://www.healthdesign.org/sites/default/files/Designing%20the%2021st%20Centur
y%20Hospital.pdf, Erisim Tarihi: 05.09.2013.
Brown, G. 2012. Toronto Business See The Value of Leed Platinum Status, Erisim Yeri:
http://www.amvicsystem.com/toronto-businesses-see-the-value-of-leed-platinum-status/, Erisim
Tarihi: 13.09.2013.
Cain, S., Dewey, S. ve Tilley, A.A. 2011. Ever Green, The 2011 Green Washington Awards and The
First Washington Green 50, Seattle Business Magazine, 34-43.
Carpenter, D. ve Hoppszallern, S. 2010. Sustainable operations survey: green and greener: hospitals
embrace environmentally sustainable practises, though laggards remain. Health Facilities
Management Magazine, 23(7): 15-21.
Children’s Hospital of Pittsburgh of UPMC. 2011. The Green Children’s Hospital. ErisimYeri:
http://www.chp.edu/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application%2Fpdf&blobkey=id
&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1294159731396&ssbinary=true, Erisim Tarihi:
01.09.2013.
Cohen, G. 2006. First, Do No Harm (s. 1-14). Đçinde: Designing the 21st century hospital:
environmental leadership for healthier patients and facilities. The center for health design
report.ErisimYeri:http://www.healthdesign.org/sites/default/files/Designing%20the%2021st%20
Century%20Hospital.pdf, Erisim Tarihi: 05.09.2013.
Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü. 2008. Güvenli Tıbbi Atık Yönetimi.
Erisim Yeri: http://www.atikyonetimi.cevreorman.gov.tr/tibbi/tibbiatikklavuz.pdf, Erisim Tarihi:
01.09.2013.
Environment Science Center. 2003. Greener Hospitals: Improving Environmental Performance.
Germany: Bristol-Myers Squibb Company.
ÇEVRE DOSTU HASTANELER: HASTANEDEN YESĐL HASTANEYE
53
Eren, U. 2010. Siemens’ten yesil hastane. Gelecek ve Trendler, Yenilikçilik ve Gelecek Arastırmaları
Dergisi, s.6.
Ferenc, C. 2010. Going greener: hospitals continue to make sustainability a priority. Health Facilities
Management Magazine, 23(12): 24-28.
GE Healthcare. (2008). Green Hospitals. Clinical Engineering Society Of Ontario (CESO)
Conference. Winter, Ontario.
Erisim Yeri: http://www.ceso.on.ca/CONFERENCE/Winter2008Conference/HeynanGE-
GreenHospitals.pdf, Erisim Tarihi: 01.09.2013.
Gunsolus, R.L. ve Budaus, M. 2010. Lean and green. Improving the health care experience by
maximizing efficiency. Health Facilities Management Magazine, 23(3): 32-35.
Hancock, T. 2002. Green healthcare architecture. Healthcare Quarterly, 5(4): 10-12.
Harris, N., Pisa, L., Talioaga, S. ve Vezeau, T. 2009. Hospitals Going Green: A holistic view of the
issue and the critical role of the nurse leader. Holistic Nursing Practise, March/April: 101-111.
IEA and OECD. 1997. Saving energy with energy efficiency in hospitals, Maxi Brochure 05. Centre
For The Analysis and Dissemination of Demonstrated Energy, s.4. Erisim Yeri:
http://www.fireitalia.it/eell/ospedali/energy_efficiency_in_hospitals_maxi_brochure_5_CADDE
T.pdf; Erisim Tarihi: 04.09.2013.
Institute of Medicine (IOM). 2007. Green healthcare institutions; Health, environment, and
economics (Workshop summary), The National Academies Press, Washington.
Johnson, S. W. 2010. Summarizing green practices in U.S. hospitals. Hospital Topics, 88(3): 75–81.
Katz, A. 2012. About LEED, Erisim Yeri: http://www.usgbc.org/articles/about-leed, Erisim Tarihi:
20.08.2013.
Karolides, A., Archambault, T., Ravanesi, B., Guenther, R., Vittori, G., Batshalom, B. 2005. Design
for Health: Summit for Massachusetts Health Care Decision Makers. Health Care Without Harm
Report.
Landers, J. 2012. Pennsylvania hospital emphasizes ‘green’ design, Civil Engineering Magazine, 82
(10): 26-30.
Royal Jubilee Hospital Patient Care Centre Project. 2008. Pacific Green, Erisim Yeri:
http://www.viha.ca/nr/rdonlyres/6339cbb7-e799-44fc-a15d-
a91cddae0c9d/0/7410011pacificgreendefinedfinal.pdf, Erisim Tarihi: 20.08.2013.
Phillips, L. 2009. Does Green Really Pay Off? Ideas From Hospitals That Say ‘Yes!’, Health Care
Financial Management, Special Section, 63 (5): 3-10.
Reno, S., Simons, W. ve Helm, L. 2010. The Green Washington 2010 Winners, What does it take to
be Green? , Seattle Business Magazine.
Roberts, G.L. 2011. Shades of green: the evolution of hospital sustainable design standards. Health
Facilities Management Magazine, 24(11): 45-50.
Sağlıkta Enerji Verimliliği Çalıstayı Sonuç Raporu. 2012. Erisim Yeri:
http://www.tkhk.gov.tr/Eklenti/1990,saglikta-enerji-verimliligi-calistay-sonuc-raporu.pdf?0
Erisim Tarihi: 05.09.2013.
Sandrick, K. 2009. Hospitals go green: trustees discover that being gentle to the environment can
actually save money. Trustee, 12-16.
Stahl M.J. 2004. Encylopedia of Health Care Management, Sage Publications, London.
Stichler, J. F. 2009. Code green: a new design ımperative for healthcare facilities. Journal of Nursing
GÖZDE TEREKLĐ, OKAN ÖZKAN, GAMZE BAYIN
54
Administration, 39(2): 51-54.
U.S. Department of Energy, Office of energy efficiency and renewable energy. 2008. Energy smart
hospitals: creating energy efficent, high performance hospitals. Erisim Yeri:
http://apps1.eere.energy.gov/buildings/publications/pdfs/energysmarthospitals/esh_factsheet.pdf,
Erisim Tarihi: 01.09.2013.
U.S. Department of Energy. 2009. Department of energy announces the launch of the hospital energy
alliance to ıncrease energy efficiency in the healthcare sector. U.S. Department of Energy Pres.
Erisim Yeri: http://energy.gov/articles/department-energy-announces-launch-hospital-energy-
alliance-increase-energy-efficiency, Erisim Tarihi: 01.09.2013.
U.S. Environmental Protection Agency, Office of air and radiation, climate protection partnerships
division. 2010. What is a green building? Fundamental principles of green building and
sustainable site design,
ErisimYeri:http://www.epa.gov/statelocalclimate/documents/pdf/12_8_what_is_green_GGGC.pdf,
Erisim Tarihi: 20.08.2013.
U.S. Green Building Council, LEED for Healthcare, Erisim Yeri: http://www.usgbc.org/leed/rating-
systems/healthcare, Erisim Tarihi: 20.08.2013.
Wilding, B.C., Curtis, K. ve Hood, K.W. 2009. Hazardous chemicals in health care report: a snapshot
of chemicals in doctors and nurses. Erisim Yeri:
http://www.akaction.org/Publications/Health_Care/Hazardous_Chemicals_in_Health_Care.pdf,
Erisim Tarihi: 02.09.2013.
YTKĐY (Yataklı Tedavi Kurumları Đsletme Yönetmeliği). 2013. Madde 4. Erisim Yeri:
http://www.mevzuat.gov.tr/Metin.Aspx?MevzuatKod=3.5.85319&MevzuatIliski=0&sourceXml
Search=yataklı%20tedavi%20kurumları%20isletme%20Yönetmeliği, Erisim Tarihi: 20.08.2013.
Zafar, S. 2013. Features of a green building, Erisim Yeri: http://www.ecomena.org/salient-features-of-
a-green-building/, Erisim Tarihi: 20.08.2013.
Đnternet Adresleri:
http://seattlebusinessmag.com/ (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.talyst.com/?s=green+award&submit= (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.chp.edu/CHP/environmentally+friendly (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://oregon.providence.org/patients/facilities/providence-newberg-medical-
center/Pages/overview.aspx (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.bch.org/green-hospital/facts-and-figures.aspx (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.florence.com.tr/istanbul-florence-nightingale-hastanesi.html (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.medistate.com.tr//tr-TR/yazili-basin/502_hastane-01-03-2011a.aspx (Erisim Tarihi:
20.08.2013)
http://www.medistate.com.tr/Upload/Images/0ae95342274549fcb7af64ffe97e8622.jpg (Erisim Tarihi:
20.08.2013)
http://www.hastane.com.tr/saglik/hastanelerde-sever-donemi.html (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.who.int/topics/hospitals/en/ (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://en.wikipedia.org/wiki/Air_pollution (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://www.laborlawcenter.com/t-green-building.aspx (Erisim Tarihi: 20.08.2013)
http://hospital2020.org/Agreenhospital.html (Erisim Tarihi: 20.08.2013)